DEREBOY, ÇİĞDEM GÜNSELİ, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü / Psikoloji Ana Bilim Dalı / Klinik Psikoloji Bilim Dalı, Dereboy, Çiğdem Günseli, Psikoloji Anabilim Dalı
بيانات النشر:
AYDIN ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ, 2020.
DEPRESYON VE ANKSĠYETE BELĠRTĠLERĠ OLAN PSĠKĠYATRĠ HASTALARINDA ÜSTBĠLĠġSEL ĠNANÇLARIN STRES VE BAġA ÇIKMA ÇERÇEVESĠNDE ĠNCELENMESĠ Gözde SAYIN KARAKAŞ Doktora Tezi, Psikoloji Anabilim Dalı Tez Danışmanı: Prof. Dr. Çiğdem Günseli DEREBOY 2020, XXIII + 170 sayfa Bu çalışmada, üstbilişsel inançlar, anksiyete ve depresyon belirtileri arasındaki ilişkiler hem kesitsel hem de ileriye yönelik olarak klinik bir örneklemde incelenmiştir. Çalışmanın kesitsel tarafında, üstbilişsel inançların anksiyete ve depresyon belirtileri üzerindeki yordayıcılığının olumsuz yaşam olayları ve stresle başa çıkma yaklaşımlarının etkileri göz önünde bulundurularak değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Ayrıca, çalışmanın ileriye yönelik tarafında, üstbilişsel inançların anksiyete ve depresyon belirtilerini yordayıp yordamadığının sınanması amaçlanmıştır. Son olarak, anksiyete ve depresyon belirtileri ile üstbilişsel inançlar arasındaki karşılıklı ilişkilerin mercek altına alınması amaçlanmıştır. Bu amaçlar doğrultusunda, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Psikiyatri Polikliniği‘ne başvuru yapmış anksiyete ve depresyon belirtileri olan kişiler araştırmaya dahil edilmiştir. Çalışmanın ilk ölçümüne 183 kişi katılırken, üç ay sonrasında alınan takip ölçümünde 71 kişiye ulaşılmıştır. Katılımcılara, Demografik Bilgi Formu, Üstbilişler-30 Ölçeği, Ruminasyonla İlgili Olumlu İnanışlar Ölçeği, Ruminasyonla İlgili Olumsuz İnanışlar Ölçeği, Yaşam Olayları Listesi ve Stresle Başa Çıkma Tarzları Ölçeği uygulanmıştır. Sonuçlar, öncelikle üstbilişsel inançların kontrol edilemezlik ve tehlikeyle ilgili olumsuz inançlar ve bilişsel güvensizlik alt boyutlarının anksiyete belirtilerini kesitsel olarak yordadığını göstermiştir. Anksiyete belirtilerinin yordanmasında olumsuz yaşam olaylarının ve stresle başa çıkma yaklaşımlarının etkisi bulunmamıştır. Depresyon belirtilerinin kesitsel olarak yordanmasında ise, ruminasyonun kişiler arası ve sosyal sonuçlarıyla ilgili olumsuz inanışların etkili olduğu görülmüştür. Ayrıca, olumsuz yaşam olaylarının ve başa çıkma yaklaşımlarının da depresyon belirtilerinin yordanmasında rol oynadığı dikkat çekmiştir. Aracılık analizi sonuçlarına göre, ruminasyonun kişiler arası ve sosyal sonuçlarıyla depresif belirtiler arasındaki ilişkiye stresle başa çıkma yaklaşımlarının aracılık ettiği bulunmuştur. Çalışmanın ileriye yönelik olarak elde edilen bulguları gözden geçirildiğinde, temel ölçüm düzeyleri kontrol edildiğinde hem viii anksiyete hem de depresyon belirtileri üzerinde sadece üstbilişsel inançların bilişsel güvensizlik alt boyutunun bağımsız yordayıcılığının olduğu tespit edilmiştir. Son olarak, araştırmadan elde edilen bulgular alanyazın temel alınarak tartışılmış, çalışmanın sınırlılıklarından ve sağladığı klinik doğurgulardan bahsedilmiş ve gelecek çalışmalar için öneriler verilmiştir. ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET........................................................................................................................................vii ABSTRACT.............................................................................................................................ix ÖNSÖZ.................................................................................................................................. xi ŞEKİLLER DİZİNİ............................................................................................................... xvii TABLOLAR DİZİNİ ............................................................................................................ xix EKLER DİZİNİ..................................................................................................................... xxi KISALTMALAR DİZİNİ..................................................................................................... xxiii GĠRĠġ.......................................................................................................................................1 1.BÖLÜM................................................................................................................................7 1.BİLİŞSEL KURAMLAR......................................................................................................7 1.1 Albert Ellis ve Akılcı-Duygusal Yaklaşım....................................................................10 1.2 Aaron Beck ve Bilişsel Kuram ......................................................................................11 1.3.Üstbiliş...........................................................................................................................12 1.3.1. Üstbiliş Kavramının Tarihçesi ..............................................................................12 1.3.2. Üstbiliş ve Biliş İşleyişi ........................................................................................13 1.3.3. Üstbiliş Türleri......................................................................................................15 1.3.4. Psikopatolojinin Açıklanmasında Üstbilişsel Kuram ...........................................17 1.3.5. Kendini Düzenleyen Yönetici İşlev Modeli (Self-Regulatory Executive Function Model).............................................................................................................................17 1.3.5.1.Bilişsel dikkat odaklanması sendromu-BDOS (Cognitive-attentional syndrome)...................................................................................................................18 1.3.6. Üstbilişsel (Metakognitif) Terapi .........................................................................24 1.3.7. Bilişsel-Üstbilişsel Kuram Farkları ve ABC Modelinin AMC Olarak Yeniden Oluşturulması .................................................................................................................26 1.3.8. Üstbilişsel Yaklaşıma Göre Yaygın Anksiyete Bozukluğu ..................................30 1.3.8.1 Üstbiliş ve anksiyete alanyazını.....................................................................33 xiv 1.3.8.2. Klinik olmayan örneklemde yürütülen çalışmalar.......................................33 1.3.8.3. Klinik örneklemde yürütülen çalışmalar.......................................................40 1.3.9. Üstbilişsel Yaklaşıma Göre Depresyon ................................................................43 1.3.9.1. Üstbiliş ve depresyon alanyazını...................................................................47 1.3.9.2. Klinik olmayan örneklemde yürütülen çalışmalar........................................48 1.3.9.3.Klinik örneklemde yürütülen çalışmalar........................................................51 1.3.10. Üstbilişsel Yaklaşıma Göre Stres ve Başa Çıkma ..............................................55 2. BÖLÜM...............................................................................................................................61 2. YÖNTEM.............................................................................................................................61 2.1.Katılımcılar....................................................................................................................61 2.2. Veri Toplama Araçları.................................................................................................65 2.2.1. Demografik Bilgi Formu ......................................................................................65 2.2.2. Üstbilişler-30 Ölçeği (ÜBÖ-30) ...........................................................................66 2.2.3. Ruminasyonla İlgili Olumlu İnanışlar Ölçeği (RUMİ-OLUMLU) ......................67 2.2.4. Ruminasyonla İlgili Olumsuz İnanışlar Ölçeği (RUMİ-OLUMSUZ)..................68 2.2.5. Yaşam Olayları Ölçeği..........................................................................................68 2.2.6. Stresle Başa Çıkma Yolları Ölçeği .......................................................................69 2.2.7. Beck Depresyon Ölçeği ........................................................................................71 2.2.8. Beck Anksiyete Ölçeği .........................................................................................71 2.3. İşlem .............................................................................................................................72 2.3.1. Araştırmaya Dahil Edilme Kriterleri ....................................................................72 2.3.2. Araştırmadan Dışlanma Kriterleri ........................................................................73 3. BÖLÜM...............................................................................................................................74 3.BULGULAR.........................................................................................................................74 3.1. İstatistiksel Analizler....................................................................................................74 xv 3.2. Değişkenlerin Betimsel İstatistikleri ve Değişkenler Arasındaki Korelasyon Katsayıları...........................................................................................................................75 3.2.1. Korelasyon Analizleri ....................................................................................................77 3.3. Regresyon Analizleri: Anksiyete ve Depresyon Belirtilerinin Kesitsel Olarak Yordanması..........................................................................................................................79 3.3.1. Anksiyete Belirtilerinin Üstbilişsel İnançlar, Olumsuz Yaşam Olayları ve Stresle Başa Çıkma Tarzları Tarafından Kesitsel Olarak Yordanması.......................................79 3.3.2. Depresyon Belirtilerinin Üstbilişsel İnançlar, Ruminasyonla İlgili Olumlu ve Olumsuz İnanışlar, Stresle Başa Çıkma Tarzları ve Olumsuz Yaşam Olayları Tarafından Yordanması.....................................................................................................................81 3.3.3. Ruminasyonun Kişiler Arası ve Sosyal Sonuçları ile Depresyon Arasındaki İlişkide Başa Çıkma Tarzlarının Aracı Rolü...................................................................85 3.4. Anksiyete ve Depresyon Belirtileri ile Üstbilişsel İnançlar Arasındaki İlişkileri İleriye Yönelik (Prospektif) Olarak İnceleyen Analizler ...............................................................86 3.4.1. Anksiyete Belirtilerinin Üstbilişsel İnançlar Tarafından İleriye Yönelik Olarak Yordanması ....................................................................................................................89 3.4.2. Depresyon Belirtilerinin Üstbilişsel İnançlar ve Ruminasyonla İlgili İnanışlar Tarafından İleriye Yönelik Olarak Yordanması ............................................................90 3.4.3. Kontrol Değişkenleri Olmaksızın Yürütülen İleriye Yönelik Regresyon Analizleri ........................................................................................................................92 3.4.4. Karşılıklı İlişkileri Test Etmek için Model Denemesi ..........................................93 3.4.5. Ters (Reverse) Regresyon Analizleri: Üstbilişsel İnançların Anksiyete ve Depresyon Belirtileri Tarafından İleriye Yönelik Olarak Yordanması ..........................95 4. TARTIġMA VE SONUÇ...................................................................................................97 4.1. Üstbilişsel İnançlar, Anksiyete ve Depresyon Belirtileri Arasındaki İlişkilerin Değerlendirilmesi ................................................................................................................97 4.2. Üstbilişsel İnançların Anksiyete Belirtileri Üzerindeki Yordayıcılığının Değerlendirilmesi ............................................................................................................. 107 xvi 4.3. Üstbilişsel İnançların ve Ruminasyonla İlgili İnanışların Depresyon Belirtileri Üzerindeki Yordayıcılığının Değerlendirilmesi ............................................................... 114 4.4. Ruminasyonun Kişiler Arası ve Sosyal Sonuçları ile Depresif Belirtiler Arasındaki İlişkide Başa Çıkma Yaklaşımlarının Aracı Rolünün Değerlendirilmesi ........................ 124 4.5. Üstbilişsel İnançların Depresyon ve Anksiyete Belirtilerini İleriye Yönelik Olarak Yordamasına İlişkin Bulguların Değerlendirilmesi.......................................................... 127 4.6.Üstbilişsel İnançlar ve Anksiyete/Depresyon Belirtileri Arasındaki İlişkilerin Karşılıklı Olarak İncelenmesine İlişkin Bulguların Değerlendirilmesi ........................................... 133 4.7. Araştırmanın Sonuçları.............................................................................................. 138 4.8. Araştırmanın Sınırlılıkları.......................................................................................... 139 4.9. Klinik Doğurgular...................................................................................................... 140 4.10.Gelecek Çalışmalar İçin Öneriler ............................................................................. 141 KAYNAKLAR..................................................................................................................... 142 EKLER................................................................................................................................. 156 ÖZGEÇMĠġ......................................................................................................................... 170
